در سال‌های اخیر بیشتر افراد برای جابه‌جایی پول بین خود و دیگران از چک‌های معمولی استفاده می‌کردند. همین امر سبب شد کلاهبرداری‌ها و پاس نشدن‌ها رو به افزایش برود و مردم با ضررهای مالی قابل‌توجهی روبه‌رو شوند؛ از این‌رو دولت برای حل این مشکل چک‌های صیادی را وارد چرخه مالی کشور کرد. نکات مثبت چک صیادی سبب شد این نوع چک به نسبت نوع قدیمی خود از اعتبار بیشتری برخوردار شود.
در ابتدای سال ۱۴۰۰، چک صیادی جایگزین چک‌های قدیمی شد که بانک‌ها صادر می‌کردند. این نوع چک‌ها به رنگ بنفش و با یک شناسه ۱۶ رقمی همراه‌اند. در پایین سمت چپ این چک، عبارت «کارسازی این چک منوط به ثبت آن در سامانه صیاد است» چاپ شده است. اگر فردی با چک برگشتی مواجهه شود، تا زمانی که این مشکل رفع نشود، امکان صدور چک صیادی دیگری برای او ممنوع است.
چک صیادی چیست؟
چک صیادی ابزاری مالی برای جابه‌جا کردن پول است. درواقع با این نوع چک صادرکننده در بانکی که حساب دارد مطمئن می‌شود مبلغ موجود در حساب او به اندازه مبلغ چک یا حتی بیشتر است. به عبارت دیگر این چک را بانک تضمین می‌کند که مبلغ مورد نظر چک، در حساب موجود است و برای پرداخت آن مشکلی به وجود نمی‌آید.
اگر بخواهیم مفصل‌تر درباره چک صیادی صحبت کنیم باید گفت وقتی یک فروشنده یا صادرکننده می‌خواهد به خریدار یا دریافت‌کننده کالا خدمات ارائه دهد، ممکن است از چک صیادی استفاده کند تا برای فروشنده اطمینان حاصل شود که مبلغ قابل‌توجهی در حساب بانکی فردی که چک را صادر کرد وجود دارد.
فرض کنید که شما یک شرکت بازرگانی هستید و کار شما صادرات و واردات است و می‌خواهید کالایی را به یک شرکت که در خارج کشور است بفروشید. احتمالاً شما به‌تنهایی شرکت مورد نظر را نمی‌شناسید و شناخت کافی از پرداخت و خوش‌حسابی آن‌ها ندارید.
برای اینکه این نگرانی‌ها در کار اختلال ایجاد نکنند، از چک صیادی استفاده می‌شود. به این ترتیب که شخص خریدار چکی به مقدار معین صادر می‌کند و این چک ثبت و به فروشنده ارسال می‌شود. با استفاده از چک صیادی، فروشنده مطمئن می‌شود مبلغ مورد نیاز برای خرید و فروش در حساب صادرکننده چک موجود است. به طور خلاصه چک صیادی ابزاری برای اعتمادسازی است که در معاملات بین خریدار و فروشنده این امکان را می‌دهد که تراکنش‌های تجاری و بانکی به‌صورت امن انجام شوند.
مزایای چک صیادی
مزایای استفاده از چک صیادی بسیار گسترده و ارزشمند است. اولاً، با اختصاص شناسه صیاد (کد ۱۶ رقمی) به هر برگ چک، این سیستم اطلاعات اعتبار صاحب حساب را به طور کامل در بر می‌گیرد که از نقص و اشتباه در اطلاعات ورودی جلوگیری می‌کند. همچنین حذف نقش شعب بانکی در صدور دسته‌چک و جلوگیری از هر گونه سوءاستفاده احتمالی از این وضعیت، امنیت بیشتری را برای تمامی طرفین فراهم می‌کند. ویژگی‌های ظاهری یکسان در چک‌های صیادی سبب افزایش تشخیص و اطمینان از اعتبار چک‌ها می‌شود و امنیت بیشتری را برای تمامی طرفین فراهم می‌کند. همچنین امکان استعلام اعتبار حساب صادرکننده چک و کاهش آمار چک‌های برگشتی از دیگر مزایای این سیستم است. علاوه بر این، با قابلیت نقد کردن چک در تمام بانک‌های کشور بدون توجه به بانک صادرکننده چک، فرایند پرداخت و وصول وجوه بهبود می‌یابد و سریع‌تر انجام می‌شود. همچنین تعیین سقف مبلغ چک توسط سامانه صیاد و جلوگیری از صدور چک با مبالغ بیش از توان مالی صادرکننده، از مشکلات مالی و اقتصادی پیشگیری می‌کند. درنهایت، حذف چک‌های سفید امضا و خطراتی که برای صادرکننده چک دارد، از جمله مزایای دیگری است که با اجرای سیستم چک صیادی به وجود می‌آید.
کاربرد چک صیادی در خرید اقساطی
چک صیادی یکی از ابزارهای مالی است که برای انجام تراکنش‌های خرید اقساطی استفاده می‌شود. در این روش، فرایند خرید اجناس با پرداخت قسط‌های ماهیانه صورت می‌گیرد و این چک‌ها به‌عنوان وسیله‌ای برای تضمین پرداخت‌های معین استفاده می‌شوند. وقتی فردی تصمیم می‌گیرد محصولی را با استفاده از چک صیادی خریداری کند، ابتدا با فروشنده شرایط خرید و پرداخت را توافق می‌کند. سپس فروشنده مبلغ کل یا بخشی از قیمت محصول را به‌صورت اقساطی تعیین می‌کند و فرد خریدار، چک‌های معادل اقساط را در اختیار فروشنده قرار می‌دهد. پس از اینکه هر قسط به‌موقع پرداخت می‌شود، فروشنده چک مربوط به آن قسط را واگذار می‌کند و در صورتی که پرداخت به‌موقع صورت نگیرد، فروشنده می‌تواند چک را به بانک ارائه کرده و مبلغ معادل قسط را از حساب خریدار بخواهد.
سامانه صیاد بانک مرکزی
بانک مرکزی به‌منظور ثبت چک صیاد، نقل و انتقال آن و دیگر امکاناتی همچون احراز هویت و استعلام خوش‌حسابی یا بدحسابی صادرکننده چک، سامانه‌ای با عنوان سامانه صیاد بانک مرکزی راه‌اندازی کرده است. دسترسی به سامانه صیاد بانک مرکزی از دو روش امکان‌پذیر است:
- اپلیکیشن‌های موبایلی مورد تأیید سایت شاپرک
- استفاده از اینترنت بانک
احراز هویت سامانه صیاد بانک مرکزی
برای انجام نقل و انتقال چک صیاد باید در سامانه صیاد بانک مرکزی کاربر احراز هویت خود را از طریق یکی از کارت‌های بانکی خود انجام دهد که شامل دو نکته ضروری است:
- شماره سیم‌کارتی که در تلفن همراه کاربر موجود است به نام خودش باشد.
- کارت بانکی مورد استفاده دارای رمز دوم پویا باشد.
نحوه ثبت و استعلام چک صیادی
همان‌طور که پیش‌تر گفته شد ثبت چک صیادی در سامانه صیاد بانک مرکزی از دو روش اینترنت بانک و اپلیکیشن‌های تلفن همراه امکان‌پذیر است. همین‌طور برای استعلام چک صیادی می‌توان از سامانه بانک مرکزی به نشانی www.cbi.ir استفاده کرد. علاوه بر این می‌توان از اینترنت بانک و اپلیکیشن‌های تلفن همراه نیز استفاده کرد و یک روش دیگر که بسیار ساده است: ارسال شناسه ۱۶ رقمی چک در قالب پیامک به شماره ۷۰۱۷۰۱.
حالت‌های مختلف استعلام چک صیاد
اگر وضعیت استعلام چک صیادی سفید باشد، یعنی صادرکننده چک تا به حال هیچ‌گونه چک برگشتی نداشته است. اگر در وضعیت زرد باشد شخص صادرکننده چک دارای تنها ۱ فقره چک برگشتی یا حداکثر مبلغ ۵ میلیون تومان برگشتی دارد. وضعیت نارنجی یعنی صادرکننده دارای ۲ تا ۴ فقره چک برگشتی و حداکثر مبلغ ۲۰ میلیون تومان برگشتی داشته است. وضعیت قهوه‌ای چک برگشتی بین ۵ تا ۱۰ فقره یا حداکثر مبلغ برگشت‌خورده ۵۰ میلیون تومان است و در نهایت وضعیت قرمز یعنی صادرکننده دارای بیش از ۱۰ فقره چک برگشتی است که مبلغ آن‌ها بالای ۵۰ میلیون تومان است.
دسته‌چک‌های قدیمی چه می‌شوند؟
با اعلام بانک مرکزی دسته‌چک‌های قدیمی که تاریخ صدور آن‌ها اواسط تابستان ۱۳۹۷ است دیگر اعتبار ندارند، اما دسته‌چک‌هایی که تاریخ صدور آن‌ها از شهریور ۱۳۹۷ به بعد است تا اتمام برگه‌های دست چک اعتبار دارند. این دسته‌چک‌ها برای نقل و انتقال نیازی به ثبت در سامانه صیاد ندارند و مانند قبل وصول می‌شوند.
درخواست دسته‌چک صیاد
برای دریافت دسته‌چک، فرد متقاضی نیاز به ارائه یک ردیف اسناد دارد. ابتدا باید نسخه‌های کپی از تمام صفحات شناسنامه‌اش را همراه با یک عکس ارائه دهد. در صورتی که فرد دارای حساب، مستأجر باشد لازم است نسخه‌ای از اجاره‌نامه را نیز به همراه داشته باشد. همچنین باید نسخه‌های فتوکپی از تمامی مدارک مرتبط با شغل خود را ارائه کند. برای ثبت آدرس دقیق محل سکونت، یکی از قبوض آب، برق، گاز و موارد مشابه را به همراه داشته باشد یا نسخه‌ای از مدرک محل سکونت خود را ارائه دهد. درنهایت، باید یک فرد معتبر را به‌عنوان معرف خود معرفی کند. این اقدامات لازم را انجام دهد و اسناد مربوط را همراه داشته باشد تا بتواند دسته‌چک دریافت کند.
شرایط عمومی برای صدور دسته‌چک صیاد
شرایط عمومی اشخاص حقیقی برای صدور دسته‌چک صیاد به این شکل است که متقاضی باید حسابی داشته باشد که حداقل ۵ میلیون تومان موجودی داشته باشد. همچنین فرد باید دارای محل سکونت یا محل کار ثابت باشد و دو سال از افتتاح حسابی که روی آن می‌خواهد دسته‌چک بگیرد گذشته باشد.
تأیید دریافت چک صیاد
در خصوص این چک باید گفت علاوه بر اینکه زمان صدور چک را باید شخصی که آن را صادر کرده است ثبت کند، دریافت‌کننده نیز باید در سامانه صیاد بانک مرکزی به‌منظور پذیرش یا عدم پذیرش آن را ثبت کند. ثبت چک صیادی توسط دریافت‌کننده با همان روش استفاده از سایت سامانه صیاد بانک مرکزی، اینترنت بانک و اپلیکیشن‌های تلفن همراه است.
انتقال چک صیادی به دیگری
در قوانین جدید بانکداری کشور صدور چک صیاد در وجه حامل کاملاً ممنوع است و وصول نمی‌شود. به همین منظور باید آن‌ها را در سامانه صیاد بانک مرکزی به همان روشی که برای صدور یا دریافت استفاده می‌کردیم، برای انتقال به دیگری ثبت کنیم. این کار با استفاده از سامانه صیاد بانک مرکزی، اینترنت بانک یا اپلیکیشن‌های تلفن همراه صورت می‌گیرد.
قوانین جدید جلوی چک برگشتی را می‌گیرند
براساس قانون جدید بانک مرکزی، افراد را ابتدا اعتبارسنجی می‌کنند؛ یعنی افراد نمی‌توانند بیشتر از مبلغ اعتبارشان چک صیادی صادر کنند. از طرف دیگر تمام حساب‌های بانکی صادرکننده چک به حساب اصلی متصل است و اگر حساب اصلی که چک از آن صادر شده خالی باشد، بانک‌ها می‌توانند مبلغ چک را از حساب‌های متصل به آن برداشت کنند.
روش برگشت زدن چک صیادی
در قانون جدیدی که بانک مرکزی وضع کرده است، شخص دارنده چک می‌تواند درصورت نداشتن موجودی کافی در حساب اصلی و دیگر حساب‌های متصل چک صادر کند. همچنین از بانک درخواست صدور گواهی عدم پرداخت و کسری موجودی کند. بانک نیز موظف است اطلاعات چک را در سامانه چک‌های برگشتی بانک مرکزی ثبت و کد رهگیری را بر روی گواهی درج کند.
دارنده چک با داشتن گواهی عدم موجودی صادره از بانک می‌تواند به دفتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه و دادخواست خود را ثبت کند. همچنین از دادگاه محل اقامت صادرکننده با دریافت حکم، درخواست صدور اجرا حکم را داشته باشد. در صورتی که چک را قاضی بررسی کند و چک بابت ضمانت و انجام تعهد و وصول آن مشروط به شرطی نباشد، به‌دلیل عدم پرداخت برای صادرکننده، دادگاه حکم اجرایی صادر می‌کند.
عواقب برگشت خوردن چک صیاد برای صادرکننده
با تصویب قوانین جدید در زمینه چک صیادی، محرومیت‌های متعددی برای دارندگان چک برگشتی در نظر گرفته شده است. این محرومیت‌ها عبارت‌اند از: جلوگیری از افتتاح هرگونه حساب بانکی و صدور کارت بانکی جدید، حتی کارت هدیه، توقف گردش مالی در حساب‌ها و کارت‌های بانکی صادرکننده چک با کسری مبلغ چک، عدم پرداخت تسهیلات بانکی و همچنین صدور ضمانت‌نامه، عدم صدور اسناد ارزی یا ریالی، ممنوعیت دریافت دسته‌چک جدید در سامانه صیاد، و جلوگیری از صدور چک جدید. این ممنوعیت‌ها تا زمان پرداخت بدهی و برطرف شدن تأثیرات منفی چک برگشتی باقی می‌مانند.
چند روز برای رفع سوءاثر چک برگشتی مهلت داریم؟
اگر مواردی را که پیش‌تر در این مطلب ذکر شد انجام دادید و بانک شروع به حذف نام شما از لیست بدهی‌های بانک کرد بین 7 تا ۱۰ روز کاری برای رفع سوءاثر مهلت دارید. همچنین می‌توانید با استعلام گرفتن از بانک، در صورتی که وضعیت شما تغییر نکرده باشد به شعب مورد نظر مراجعه کرده و این مشکل را رفع و رجوع کنید. اقدامات زیر را هم می‌توانید انجام دهید:
- درصورت برگشت چک به‌دلیل کسری موجودی، شما موظفید مبلغ ناکافی را به حساب جاری خود واریز کنید. پس از رفع مشکل و تسویه چک، بانک اقدامات لازم برای از بین بردن هر گونه نقص در سوابق شما را انجام می‌دهد.
- درصورت توافق با دارنده چک برگشتی در خارج از روال بانکی، لازم است لاشه چک صیادی را به بانک ارائه دهید. بانک نیز پس از دریافت آن، مراحل لازم برای رفع نقص را انجام می‌دهد.
- درصورت دسترسی نداشتن به لاشه چک، دارنده چک می‌تواند با حضور در دفترخانه اسناد رسمی و اعلام موافقت خود، رضایت‌نامه‌ای را به بانک ارائه کند تا نقص برطرف شود.
- درصورت عدم دسترسی به دارنده چک برگشتی می‌توانید مبلغ مورد نیاز را به حساب قرض‌الحسنه خود واریز کرده. بانک نیز تا زمانی که دارنده چک اقدام لازم را انجام دهد آن را مسدود کند.
- در صورتی که حکم قضایی مورد نیاز برای رفع نقص موجود باشد، با ارائه آن به بانک، این اقدام انجام خواهد شد.
سوابق چک برگشتی درصورت عدم رفع نقص، پس از سه سال به طور خودکار از سیستم بانک مرکزی حذف می‌شود.
نحوه استعلام چک برگشتی
برای استعلام گرفتن از چک‌های برگشتی می‌توان به سامانه استعلام صیاد بانک مرکزی به نشانی www.cbi.ir مراجعه کرد. اگر وضعیت اعتباری صادرکننده چک، با رنگ سفید مشخص شده باشد، یعنی چک برگشتی رفع سوءاثر شده است. انجام هرگونه امور مربوط به چک صیادی اعم از استعلام، ثبت، برگشت، انتقال و… به‌کمک اپلیکیشن‌های تلفن همراه که تعداد قابل توجهی از آن‌ها امروزه روی تلفن هر شخص موجود است، به‌سادگی انجام می‌شود.
انواع چک‌ها
در سیستم بانکی کشور، چک‌ها به‌صورت متنوعی و با اهداف مختلفی صادر می‌شوند. برخی از انواع مهم چک‌ها در این سیستم بانکی به‌منظور نقل و انتقال پول عبارت‌اند از:
- چک تأییدشده: چک تأییدشده برای اطمینان از قابلیت پرداخت آن به گیرنده به‌عنوان یک چک بانکی معتبر شناخته می‌شود. بانک مبلغ چک را از حساب شما مسدود می‌کند. اگر مبلغ مورد نیاز در حساب شما وجود داشته باشد، چک تأیید شده صادر می‌شود. اگر مبلغ کافی در حساب شما نباشد، چک تأیید نمی‌شود و امکان صدور چک وجود ندارد.
- چک تضمین‌شده: چک تضمین‌شده برای معاملات سنگین استفاده و توسط بانک صادر می‌شود. مبلغ چک هم‌زمان با صدور از حساب شما کم می‌شود و گیرنده می‌تواند به شعبه بانک مراجعه کرده و چک را نقد کند.
چک تضمین‌شده به دو نوع عادی و رمزدار تقسیم می‌شود.
– چک عادی: مبلغ فوری از حساب شما کم می‌شود و گیرنده می‌تواند پس از ۲۴ ساعت مبلغ را دریافت کند.
– چک رمزدار: مبلغ لحظه‌ای از حساب شما کم می‌شود و گیرنده می‌تواند چک را در لحظه صدور نقد کند.
چک تضمین‌شده برای معاملاتی مانند خرید خانه و ماشین استفاده می‌شود و امنیت بالایی دارد.
- چک بین بانکی: چک بین بانکی برای معاملات سنگین و انتقال مبلغ بین بانک‌ها استفاده می‌شود. این چک امنیت بالایی دارد و احتمال سوءاستفاده از آن کم است. چک بین بانکی برای انتقال مبلغ بین بانک‌ها استفاده می‌شود و برای صدور آن به دسته‌چک نیاز نیست. بانک مبلغ چک را به حساب فرد گیرنده در بانک مقصد منتقل می‌کند.
- چک مسافرتی: برای مسافران خارج از کشور برای حمل مبالغ زیاد استفاده می‌شود. تاریخ انقضا ندارد و می‌تواند در هر زمان نقد شود. امکان عوض کردن وجود دارد؛ یعنی اگر چک مسافرتی شما گم یا دزدیده شود، شخص دیگری نمی‌تواند آن را نقد کند. همچنین چک مسافرتی در سراسر جهان پذیرفته شده است و اعتبار دارد.
- چک عمومی امنیبوس: برای افرادی که دسته‌چک ندارند صادر می‌شود، نیازی به پشت‌نویسی ندارد و قابلیت انتقال به شخص دیگری را ندارد.
- چک الکترونیکی: چک الکترونیکی به‌عنوان یک نوع پیشرفته و آسان از چک، به طور کامل بر بستر اینترنت عمل می‌کند و تمامی مراحل از صدور چک، دریافت آن تا تأیید اطلاعات و انتقال آن به دیگران به‌صورت آنلاین و به‌صورت سیستمی انجام می‌شود.
با روی کار آمدن چک الکترونیک، نیازی به استفاده از برگه‌های چک سنتی نخواهیم داشت. اگرچه برگه‌های چک سنتی هنوز هم جایگاه خود را در بازار حفظ کرده‌اند و برخی هنوز از آن‌ها استفاده می‌کنند، این چک‌ها برای مدت‌زمان قابل‌توجهی اعتبار خواهند داشت و تعویض آن‌ها لازم نخواهد بود.
استفاده از چک الکترونیک برای افرادی که دسته‌چک صیادی دارند ممکن است و همچنین افرادی که دارای رتبه اعتباری خوبی هستند و هیچ چک برگشتی ندارند. افراد باید حساب بانکی فعال داشته و دارای کد شهاب باشند. همچنین صادرکننده و دریافت‌کننده چک باید از گواهی امضای دیجیتال برخوردار باشند و انتقال و تأیید چک الکترونیک هم باید با امضای دیجیتال صورت بگیرد.
قوانین مربوط به چک الکترونیک براساس قانون جدید چک تعیین می‌شود و تغییرات زیادی ندارد. برخی از قوانینی که در بخشنامه بانک مرکزی ذکر شده است، شامل ابطال تمبر مالیاتی برای هر چک الکترونیکی، تعیین ساختار کارمزد و همچنین امکان اعطای هم‌زمان دسته‌چک کاغذی و الکترونیکی است. در فاز اول اجرای این طرح، صدور چک‌های الکترونیکی از نوع ریالی مدنظر قرار می‌گیرد.
نرم افزار حسابداری
به طور معمول در معاملات از نرم‌افزار حسابداری استفاده می‌شود تا فرایند پرداخت‌ها و دریافت‌ها به‌صورت منظم مدیریت بشود؛ برای مثال از جمله امکاناتی که نرم‌افزار حسابداری دارد می‌توان به ثبت اطلاعات بانکی حساب‌ها، اعتبارسنجی حساب‌ها، مدیریت چک‌ها، میزان فروش سالانه، ماهانه و هفتگی و مجموعه فروش و مالیات اشاره کرد.
از دیگر امکاناتی که نرم‌افزار حسابداری دارد می‌توان به قابلیت اطلاع‌رسانی پیامی به کاربران درباره وضعیت مالی حساب‌ها، تاریخ چک‌ها و هشدارها برای اعلام پرداخت چک اشاره کرد. این امکانات سبب می‌شود کاربر بتواند کنترل بهتری بر فرایند دریافت‌ها و پرداخت‌ها داشته باشد و از برگشتی چک یا عدم دریافت موجودی و اتفاقات این چنینی جلوگیری کند. به این ترتیب استفاده از نرم‌افزار حسابداری توأمان با استفاده از چک صیادی سبب می‌شود فرایند مالی رو به بهبود برود و کاربران اطمینان بیشتری در سرعت و صحت انجام پرداخت و دریافت‌ها داشته باشند. توصیه می‌شود پیش از ارسال درخواست چک، با انواع چک و کاربردهای آن آشنا شوید.
سخن پایانی
با مطالعه این مقاله می‌توانید به‌آسانی برای درخواست چک مورد نظرتان به بانک مراجعه کرده یا از طریق سامانه‌های مجازی بانک‌ها اقدام کنید. اطلاعاتی نیز درباره سیستم صیاد، چک صیادی و تفاوت آن با چک‌های ذکرشده در این مقاله ارائه شده است. همچنین، نحوه ثبت، دریافت، انتقال و استعلام چک صیادی توضیح داده و راهکارهایی برای مقابله با مسائل مرتبط با چک برگشتی نیز مطرح شده است.
